Van Zuidplein naar Centraal Station

Met kleur en humor sloegen de drie kunstenaars van Kunst & Vaarwerk vanaf de jaren zeventig terug naar de harde stedelijkheid van het grauwe Rotterdam: met genoeg verf wordt een pijler zomaar Het Vrije Volk. Bij die bravoure past ook de krantenkop die Rotterdam als grootste wereldhaven bestempelt.

Natuurlijk heeft de Spaanstalige Wikipedia een hele pagina over Station Zuidplein, want hier zijn nog de laatste politieke Chileense muurschilderingen te zien. Zogeheten schildersbrigades van Chileense vluchtelingen vulden in de jaren zeventig Rotterdam met protestkunst tegen de coup van Pinochet. Burgemeester Van der Louw liep mee in demonstraties tegen de militaire dictatuur.

Soms zit de meest bijzondere kunst verscholen in hoekjes en steegjes. Deze vrouw huilt in steen omdat de bezetter hierop 12 maart 1945 twintig mensen fusilleerde als represaille voor een verzetsdaad.

Rotterdam is geen stad van ruiterstandbeelden blijkt ook hier: is er eindelijk een ruiter, dan valt die van het paard. Het beeld was niet ontworpen als oorlogsmonument, maar vanwege de verbeelde angst is het toch om die reden aangekocht en als gedenkteken geplaatst.

Toen Holslag werd gevraagd voor ‘een beschouwing op de 20e-eeuwse mens’, besloot ze dat die vooral haast heeft. Stevig doorstappend zullen deze twee stedelingen, hij in een turquoise pak en zij in een saffraangele zomerjurk, bij de Strevelsweg met elkaar botsen. Zelfs de schuingeplaatste sokkels bewegen in de vaart mee.

Door sloop van een huizenrij kwam een aantal woningen teveel bloot te liggen en ontwierp Tordoir een artistieke bescherming op basis van West-Afrikaanse textielmotieven. Daarmee maakte hij ook theedoeken als cadeautje voor de omwonenden, die sindsdien met een kunstwerk de vaat konden afdrogen.

Sommige passanten zullen het niet eens opmerken, maar in dit zeldzaam reclamevrije metrostation is de verlichting zo afgesteld dat de kleur geel er verdwijnt. Het schept een vluchtig surrealistisch moment in het gehaaste leven van forensen.

Onopvallend groen gespoten, een schutkleur in het parkje, is dit beeld een ode aan de niksnut. De ogenschijnlijk liegende Pinokkio stond in het centrum en is nu hier op Zuid een tegenwicht tegen het door bedrijvigheid gevormde havengebied. Misschien wel om te zeggen: doe ook eens lekker niets.

Bij de officiële onthulling van deze fontein stond een gezelschap naar vlak water te kijken: de fontein deed het niet. Het is namelijk een ‘objet trouvé’, een bestaande afvoerpijp die de kunstenaar tot fontein bestempelde. Ook hij weet niet wanneer deze het doet. En juist dát verrassingselement is leuk voor omwonenden maar maakt het ongeschikt voor stadsmarketing en gentrificatiedoeleinden.

Het waren leuke ‘balspelende figuren’ zoals beeldhouwer Ek van Zanten dit ontwerp had genoemd. Maar toen de gemeente liet weten een monument voor arbeiders te willen, verving hij de bal door een blok basalt en nu herdenken ze de loodzware handmatige aanleg van de havens. Het beeld staat op de Deltadijk, die omstreeks 1960 werd aangelegd naar aanleiding van de Watersnoodramp van 1953.

Nee, dat vond de opdrachtgever destijds te confronterend, om de letters ZUID in neon op het dak te zetten. Die term stond toen nog gelijk aan probleemwijken. Daarop koos Körmeling 1989, het bouwjaar van deze flat, zoals dat vaker op gebouwen staat. Dikwijls zie je dat als gevelsteen, maar nooit in de vorm van zo’n reusachtige neonreclame. Het jaartal functioneert ook als tijdklok: hoe meer jaren verstrijken, hoe meer dit kunstwerk bij het verleden hoort.

Loop via de glazen deuren van de Galleria naar dit plein van West8, langs de bronzen Wilhelmina, en betreed door het deurtje dit kille stalen toevluchtsoord, zoals de titel aangeeft. Beklemmend? Het betreft dan ook een kunstopdracht voor de aangrenzende rechtbank en belastingkantoor.

Kunstenaars houden niet zo van autoriteit, bewijst ook dit beeld. Het is vernoemd naar een gelijknamige protestbijeenkomst in 1967 van kunstenaars en rockbands in San Francisco tegen de gevestigde orde. Ook deze sculpturen zijn aan het samenscholen, om het hoekje van de rechtbank.

Met maar liefst 14 verdiepingen was deze flat in 1956 het hoogste woongebouw van Nederland en de enige hoogbouw aan de Maas. Deze blikvanger kreeg bij de entree een reliëf met schepen, havenmaterieel en zeemeerminnen. Aan de noordkant kwam een zeegod met drietand. Alles modern kubistisch uitgevoerd als ware het een soort havenpicasso’s.

Met de opkomst van het plastictijdperk, Pop Art en Minimal Art achter zich, ontwierp Droppert deze kleurige palen, die uitdijen alsof ze een varken hebben opgegeten of zwanger zijn. Zo onderscheiden ze zich nadrukkelijk van de grijze achterliggende architectuur waar ze toch echt voor ontworpen zijn.

Klimmend proberen deze carrièretijgers via de olievaten de top te bereiken, maar de titel (cascade betekent waterval) verklapt hun naderende val. Zo is deze ode aan Rotterdam, ‘s werelds grootste oliehaven, meteen een knap antikapitalistisch beeld hier midden in het zakencentrum.

Deze reusachtige lasser is een ode aan de reuzenklus van de aanleg van de eerste metro van Nederland, boven de trap rechts zie je zijn gehelmde hoofd tussen vonken en vlammen. Een sculptuur van André Volten werd afgekeurd omdat het de hal onoverzichtelijk zou maken. Wel verscheen bij de andere uitgang een lichtwerk van Johan van Reede.

Wenckebach maakte een hele reeks beelden van dit burgermannetje, een cliché uit de tijd dat je deftig ging winkelen en flaneren in de mondaine grote stad. Op zijn eigen trappetje kijkt hij zelfvoldaan neer op de in 2021 heringerichte Coolsingel.

Eén type bedrijven had na de oorlog wel geld voor nieuwe panden: banken. Zoals dit rijk versierde bankgebouw met rond de entree symbolen van handel, veeteelt, industrie en welvaart. Maar kijk hiervan weg en je ziet op de dakrand oorlogsbeelden met dood, waanzin en een uitgemergeld kind. Ook de rest van de gevel biedt opmerkelijke ornamenten, zoals het wapen van Amsterdam.

Oorspronkelijk hing deze personificatie van de welvaart op een bankgebouw aan de Blaak. Ze heeft een vredesduif in haar hand en steunt op een zaaier, smid en ploeger. Maar uit de bijnamen bleek dat toch niet de wederopbouwsymboliek het meest opviel bij deze ‘Nakie van het Blakie’ of ‘Bank-Bil-Jet’.

Vrouwelijk naakt zie je veel in de kunst, maar zo’n onbeschaamd bloot kereltje tref je er minder. Toch zit dit karikaturale beeldje tjokvol kunsthistorische verwijzingen naar de Barok en danseresjes van Degas. Het staat in een zogeheten ‘pocket park’ dat zo ongeveer nergens toe dient en dat past bij deze bronzen druktemaker die zich groter maakt dan hij is.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vocht Tajiri als Amerikaanse soldaat in Europa, bleef hier, vestigde zich in het Limburgse dorpje Baarlo, waar hij zoveel beelden achterliet, dat het een knopenwandelroute kreeg. Die knopen mag je zien als symbolen van verbondenheid, omarming, harmonie maar ook van problemen, worstelingen, bondage. ‘Met de interpretatie daarvan kan niets misgaan,’ zei Tajiri, ‘Een knoop is een knoop.’

De creaties van de Russische constructivist Gabo stonden symbool voor een betere wereld, maar hier aan de Coolsingel zorgde het vooral voor een praktische verbetering: in een conflict over de zogeheten rooilijn van het nieuwe winkelpand zette de Bijenkorf dit kunstwerk neer. Probleem opgelost. De uitvoerende ingenieurs hadden er een zware dobber aan, maar het leverde een wereldwijd uniek kunstwerk op.

Drie dagen feest vergezelden in 1867 de onthulling van dit politiek beladen beeld, een overwinning van de voorvechters van de vrije handel. Van Hogendorp was hun voorman en medeopsteller van de grondwet. Het standbeeld bleef in de belangstelling staan dankzij winkeliersprotesten, schoonmaakacties door bewonderende economiestudenten, en het werd jaarlijks opgeslokt door kerstbomenmarkten – ook vrije handel.

Weer of geen weer: elke woensdag om 12 uur stipt pakt een man met pet een toeter tevoorschijn en roept ‘It’s Never Too Late to Say Sorry’, waarna iedereen zelf maar moet uitzoeken wie er sorry moet zeggen en voor wie.

Sommige kunstopdrachten zijn bijna niet te doen. De Zwitserse verzekeraar die ooit in dit kantoorpand zat, eiste een mozaïek met daarop de steden Bazel en Rotterdam, de Rijn erbij, plus Erasmus te paard, naar een 16e-eeuwse prent. Dat het resultaat er toch zo goed uitziet, bewijst wat voor talent deze kunstenaar had.

De kunstenaar beschreef dit beeld als ‘een poging om te spelen met gedachten en vlakken’, maar tegelijk was deze abstracte compositie een combinatie van de S en B uit het logo van de Slavenburgbank die toen in dit pand zat. Die bank bestaat niet meer als zodanig, maar het artistiek vermomde logo wel.

Dit oorlogsmonument toont het verleden (de rouwende vrouw) en de toekomst (het kind) met daartussen twee figuren uit het heden. De woorden ‘sterker door strijd’ op de sokkel werden het devies van Rotterdam nadat Wilhelmina, die dit beeld onthulde, deze uitsprak.

Deze abstracte viering van de havenstad vol bruggen en kranen is een innovatief gemaakte sgraffito met een verf op basis van lijm, aangebracht in spiegelglad gepolijste betonpanelen. Het kreeg onder graffitifans een cultstatus als een vroeg voorbeeld van ‘subway art’. Zijn de graffititags er wellicht meer een liefdesverklaring dan vandalisme?

Scheepvaartbedrijf Van Ommeren vierde in 1939 zijn honderdjarig bestaan en wilde Rotterdam een cadeau geven, maar toen kwam de oorlog. Pas in 1955 werd de fontein onthuld met acht stenen land- en waterdieren vol decoratief drama, zoals een krokodil die een eend opeet en een inktvis die een vis grijpt.

Omdat hij zijn handen te klein vond, trok De Kooning drie paar handschoenen over elkaar aan voordat hij enkele beeldjes ging boetseren. Eenmaal uitvergroot, een idee van collega-beeldhouwer Henry Moore, werden zijn duimafdrukken in deze wat agressieve vrouwbeelden zelfs reusachtig.

Beeldhouwer Couzijn kreeg geheel de vrije hand van Unilever en ontwierp zo dit abstracte beeld dat lijkt te zweven. Alleen die titel, The Manipulator, dat vond het bedrijf te negatief. Daarom heet het nu Corporate Entity. Gemaakt van 18.000 kilo brons is het waarschijnlijk het grootste bronzen beeld ooit in Nederland gegoten.

Mensen blijken nogal eens te schrikken van wat een ontzettend ongeluk lijkt te zijn. Maar gelukkig, het is maar kunst. De kunstscene was maar klein in Rotterdam, maar met dit soort Pop Art-achtige bijdragen liep Rotterdam voorop.

Rotterdamser kan kunst niet worden: een Phoenix, de vuurvogel die na het bombardement een symbool werd voor Rotterdam. En dan ook nog uitgevoerd in staal, het materiaal van de haven. Timmer bezocht de werkplaats waar het Bijenkorfbeeld van Gabo werd gemaakt en vond de constructie niet goed, maar stilistisch lijkt zijn Phoenix er wel door te zijn geïnspireerd.

‘Ik kijk niet op een metertje’ zei de ambitieuze wederopbouwkunstenaar Louis van Roode stoer bij de voltooiing van dit gevelkunstwerk, dat het grootste kunstwerk van Europa was. De veelkleurige sculpturale glas-in-beton-vensters waren zijn idee, waardoor dit Rijksmonument de bijnaam ‘Postkathedraal’ kreeg. De 22 ramen kleuren het trappenhuis in alle tinten van de regenboog. Binnen hebben nog 15 kunstenaars 34 wandschilderingen, plastieken en mozaïeken aangebracht.

Het liefst wilde architect Van Ravesteyn voor zijn stationsgebouw een kunstwerk van Henry Moore, maar dat was te duur. Toen heeft zijn eigen medewerker J.H. Baas gewoon maar zelf twee abstracte decoratieve sculpturen ontworpen, ‘Speculaasjes’ heten ze in de volksmond. Nadien werden die zo gewaardeerd, dat ze zijn herplaatst op de perrons van het nieuwe stationsgebouw. Daar keren ze ook terug als patroon in het interieur.

De Vereniging Nederlandse Baksteenindustrie bood het destijds nieuwe Bouwcentrum een cadeau aan. Elk van deze 16.000 bakstenen is met de hand op maat gemaakt. Tijdens het metselen werden wekelijks foto’s opgestuurd naar Moore, die per brief opmerkingen terugstuurde. No.1 impliceert een serie, maar het is bij dit ene reliëf is gebleven. Inmiddels is de wand opgenomen in de nieuwbouw.